Ese: Avancimi i Qasjes në Drejtësi: Rëndësia dhe Sfidat – Vigan Gërdovci

Kjo ese është shkruar në kuadër të garës ‘’Qasja në Drejtësi: Rëndësia dhe Sfidat’’, si pjesë e projektit “Ngritja e vetëdijes dhe besimit të qytetarëve në institucionet e sistemit të drejtësisë”, në partneritet me Qendra për Studime te Avancuara – FIT, mbështetur nga Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë.

Nga: Vigan Gërdovci

Padyshim, demokracia e  re Kosovës duhet të ballafaqohet me një çështje të vështirë, themelore – qasjen në drejtësi për të gjithë qytetarët, që kërcënon të pengojë përparimin tonë shoqëror. Si student në vitin e katërt të drejtësisë, mund të dëshmoj për numrin e pallogaritshëm të orëve dhe vendosmërinë e patundur që shumë nga fusha jonë ligjore duhet të shpenzojnë nëse duan të kapërcejnë realitetet tona të ngushta mbizotëruese në mënyrë që të përmbushin premtimin “jo gjithmonë të leht Padyshim, demokracia e sapolindur e Kosovës duhet të ballafaqohet me një çështje të rëndë, themelore – qasjen në drejtësi për të gjithë qytetarët – që kërcënon të pengojë përparimin tonë shoqëror. Si student në vitin e katërt të drejtësisë, mund të dëshmoj për numrin e pallogaritshëm të orëve dhe vendosmërinë e patundur që shumë nga profesioni ynë ligjor duhet të shpenzojnë nëse duan të kapërcejnë realitetet tona të ngushta mbizotëruese në mënyrë që të përmbushin premtimin “jo gjithmonë të bukur” për drejtësi të barabartë sipas ligjit. Në të vërtetë, forcat që pengojnë qasjen në drejtësi në shoqërinë tonë nuk janë aspak unike për Kosovën; anembanë botës, shumë sisteme drejtësie duken thuajse të mallkuar që të mos përmbushin vetë thelbin e tyre. Por disa prej nesh po punojnë në plane për ta ndryshuar këtë, dhe kjo ese është një nga ato plane.

Tri pengesa kryesore i pengojnë qytetarët e Kosovës të përdorin sistemin e drejtësisë. E para janë paratë. Në një vend ku mbi 60% jetojnë nën nivelin mesatar të të ardhurave, kostot që lidhen me marrjen e përfaqësimit ligjor dhe nevojat për të ndjekur një çështje gjyqësore janë një pengesë serioze. Dhe, siç do të shohim më vonë, vetë të ardhurat mesatare janë të fryra artificialisht dhe nuk përfaqësojnë një numër të madh njerëzish, mjetet e të cilëve bien shumë nën mesataren tashmë të pakët. Në këtë mjedis, ku njerëzit luftojnë për të përballuar jetesën, premtimi për një sistem ligjor të qasshëm për të gjithë është në rrezik serioz.

Problemi përkeqësohet nga natyra komplekse e proceseve ligjore dhe gjuha e padepërtueshme ligjore që përdorin profesionistët. Kjo gjuhë shpesh nuk i shërben qëllimit tjetër veçse të rrisë statusin e profesionistëve, por shërben për të tjetërsuar më tej qytetarët që supozohet se do të shërbehen nga sistemi. E gjithë kjo do të ishte mjaft e keqe, por përkeqësohet edhe më shumë nga nivelet e ulëta të arsimimit ligjor mes qytetarëve tanë. Shumica e njerëzve nuk e dinë se çfarë të drejtash kanë, dhe siç theksoi një studim i fundit, ata gjithashtu nuk e dinë se çfarë burimesh falas janë në dispozicion për t’i ndihmuar ata. I njëjti studim zbuloi se shumica e njerëzve e mbivlerësojnë koston e marrjes së ndihmës. Ky hendek i ndërgjegjësimit jo vetëm që dëmton individët e përfshirë, por gjithashtu dërgon një mesazh “drejtësia nuk është për të gjithë” për publikun.

Arritja e synimit për ngushtimin e këtij hendeku kërkon veprim të shumanshëm. Një pjesë e tij duhet të reformojë strukturat e vjetra, por një pjesë duhet të parashikohet dhe imagjinohet të jetë diçka ndryshe nga ajo që kemi aktualisht. Duhet të kemi diçka të re; ne nuk mund të mbështetemi vetëm në strukturat e vjetra për të arritur në diçka që është vërtet e drejtë. Shtytja e madhe në vitet e ardhshme duhet të jetë zgjerimi dhe forcimi i sistemit të qasjes në drejtësi që është falas dhe kryesisht i disponueshëm për të grupet e margjinalizuara.

Në zemër të studimit për drejtësi, është fuqizimi i individëve për të kapërcyer një sistem ligjor konfuz. Ligji dhe autoriteti mund dhe ndryshojnë – shpesh në mënyra që mund të mos jenë të dukshme derisa të jenë mbi ne. Mësimi i njerëzve se si të lundrojnë këto ndryshime nuk i mban ata vetëm në anën e djathtë të ligjit. Ai u jep atyre njohuri për të njohur kur ligji është në anën e tyre ose kur nuk është dhe më pas të bëjnë diçka për të.

Përveç kësaj, në kërkim të drejtësisë së vërtetë brenda Kosovës, reformimi i ligjeve ekzistuese nuk mjafton; ne gjithashtu duhet të ndryshojmë mendimin tonë për vetë konceptin e ligjit dhe atë që ai nënkupton për shoqërinë. Ndërsa përgatitemi për të hyrë në profesionin e avokatit, ne duhet të marrim seriozisht në konsideratë natyrën e punës sonë si në emër të klientëve tanë, ashtu edhe në emër të numrit të panumërt të cilët nuk mund dhe nuk pranojnë shërbimet tona. Natyra e punës sonë brenda sistemit ligjor është e lidhur ngushtë me të kuptuarin tonë të llojit të sistemit në të cilin dëshirojmë të jetojmë. Ekzistenca e sistemit juridik bazohet në funksionimin e drejtë dhe transparent të pjesëve të tij.

Ky vizion kërkon që ne të bëhemi edhe reformatorë edhe vizionarë. Ai na bën thirrje që të përdorim privilegjin tonë akademik për të nxitur ndryshime sistematike që promovojnë drejtësinë dhe qasjen brenda kornizës ligjore. Ka pa dyshim shumë mënyra për ta arritur këtë. Unë thjeshtë po ndaj një prej tyre, i cili ndodh të jetë projekti im dhe që mendoj se është një shembull mjaft i mirë i asaj për të cilën po flas kur përdor fjalët “i drejtë” dhe “i arritshëm”.

Për ta përmbledhur, besimi se të gjithë qytetarët e Kosovës mund të arrijnë drejtësinë nuk ka të bëjë vetëm me ligjin; ka të bëjë kryesisht me llojin e shoqërisë në të cilën duam të jetojmë. Aktualisht, ne po trajtojmë mangësi të rëndësishme, me reformat inovative si metodën tonë kryesore. Këto reforma janë të trefishta. Së pari, ne po zgjerojmë disponueshmërinë e ndihmës juridike falas për ata që kanë nevojë për të. Së dyti, ne po përmirësojmë edukimin ligjor publik që i japim shoqërisë sonë, për të siguruar që të gjithë të dinë se cilat janë të drejtat dhe detyrimet e tyre sipas ligjit. Dhe, së fundi, ne po thjeshtojmë procedurat ligjore për të reduktuar numrin e barrierave të rreme që vendosen.

Në prag të këtij rrugëtimi transformues, le t’i përkushtohemi ndërtimit të një të ardhmeje ku drejtësia nuk është thjesht një aspiratë, por një realitet i përjetuar nga çdo qytetar i Kosovës.