Ese: Avancimi i Qasjes në Drejtësi: Rëndësia dhe Sfidat – Melisa Sejdiu
Kjo ese është shkruar në kuadër të garës ‘’Qasja në Drejtësi: Rëndësia dhe Sfidat’’, si pjesë e projektit “Ngritja e vetëdijes dhe besimit të qytetarëve në institucionet e sistemit të drejtësisë”, në partneritet me Qendra për Studime te Avancuara – FIT, mbështetur nga Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë.
Nga: Melisa Sejdiu
“Drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar”, një frazë që i atribuohet William E. Gladstone, thotë një të vërtetë të qartë: mungesa e qasjes në drejtësi e vë në rrezik thelbin e njerëzimit. Megjithatë, për miliona njerëz në mbarë botën, sistemet ligjore vazhdojnë të jenë një labirint me pengesa territoriale, sociale dhe ekonomike, që e bëjnë drejtësinë e vërtetë asgjë më shumë se një ëndërr të paarritshme. Megjithëse sistemet ligjore synojnë të mbrojnë të drejtat e njeriut, të zgjidhin mosmarrëveshjet dhe të sigurojnë drejtësi, ato shpesh vijnë me shumë probleme. Këto probleme krijojnë një barrierë ligjore midis njerëzve dhe qasjes së tyre në drejtësi. Sidoqoftë, rëndësia e saj nuk mund të mbivlerësohet. Qasja në drejtësi luan një rol vendimtar në vendosjen e shtetit të së drejtës, sepse ajo e vë në praktikë teorinë e të drejtave themelore të njeriut.
Pengesat me të cilat përballen njerëzit kur kërkojnë qasje në drejtësi janë të shumta, por ato mund të kategorizohen në tre grupe kryesore: barriera ligjore, barriera gjeografike dhe barriera sociale dhe ekonomike. Barrierat ligjore përfshijnë një gamë të gjerë çështjesh, duke përfshirë mungesën e njohurive ligjore, e cila është thelbësore për qasjen në drejtësi. Siç është vënë në dukje nga Këshilli i Evropës (2019), ndërkohë që arsimimi ligjor njihet si një element thelbësor i qasjes në drejtësi, ka të dhëna të pamjaftueshme se sa mirë janë të vetëdijshëm individët për të drejtat e tyre dhe mekanizmat për mbrojtjen e tyre. Proceset komplekse së bashku me terminologjinë e specializuar dhe rregullat teknike priren të jenë të vështira për t’u lundruar për një person mesatar.
Përveç kompleksitetit të proceseve ligjore, barrierat gjeografike paraqesin një sfidë tjetër të rëndësishme. Për individët që jetojnë në zona të largëta ose rurale, qasja në drejtësi dhe burime ligjore është shpesh e kufizuar ose e padisponueshme. Në varësi të qasjes së tyre në transport dhe nëse ata banojnë në një rajon urban apo rural, njerëzit ndikohen nga distanca e gjykatës dhe koha e udhëtimit në mënyra të ndryshme. Për shkak të lëvizjes së tyre të kufizuar, më pak mundësi transporti dhe kufizimeve financiare, gratë shpesh përballen me më shumë vështirësi. Mungesa e ambienteve të kujdesit për fëmijët në zonë e bën gjithashtu më të vështirë për gratë ndjekjen e drejtësisë. Qasja në gjykatat e specializuara, si ato që trajtojnë çështjet që përfshijnë abuzim në familje ose dhunë në familje, bëhet edhe më sfiduese për njerëzit që jetojnë në zonat rurale, sepse këto gjykata zakonisht gjenden në zonat urbane.
Ndërsa barrierat gjeografike krijojnë sfida për qasjen në drejtësi, ato shpeshherë shumëzohen nga sfida më të gjera sociale dhe ekonomike. Kufizimet financiare e bëjnë më të vështirë për shumë njerëz, veçanërisht ata nga grupet e varfëra ose të margjinalizuara, qasjen në burimet ligjore, gjë që promovon një cikël të pafund në të cilin qasja në drejtësi kufizohet si nga disavantazhet gjeografike ashtu edhe nga ato ekonomike. Sipas Shoqatës Ndërkombëtare të Avokatëve (2015), varfëria kontribuon dhe është pasojë e dështimeve të sistemit të drejtësisë. Grupet me të ardhura të ulëta dhe të margjinalizuara preken në mënyrë disproporcionale nga financimi i pamjaftueshëm dhe burimet e pamjaftueshme në sistemet e drejtësisë, sepse shpesh atyre u mungojnë mjetet financiare për të kapërcyer këto probleme strukturore. Mohimi i qasjes së barabartë në drejtësi për njerëzit në varfëri e bën më të vështirë për ta ushtrimin e të drejtave të tyre ekonomike dhe sociale, duke përfshirë të drejtat e tyre për pronë dhe punë, duke i bërë ata më të prirur për shfrytëzim. Për më tepër, çështje të tilla si diskriminimi, arsimimi minimal dhe qasja e kufizuar në informacion kanë një lidhje me varfërinë, duke e bërë edhe më të vështirë për individët vulnerabël qasjen e drejtë në drejtësi.
Si përfundim, është e sigurt se njerëzit përballen me sfida të shumta kur përpiqen të kenë qasje në drejtësi. Megjithatë, ka arsye për shpresë, pasi reformat aktuale dhe ndryshimet e ardhshme mund t’i zvogëlojnë këto barriera dhe përfundimisht t’u mundësojnë individëve të ushtrojnë në mënyrë më efektive të drejtat e tyre.
Janë ndërmarrë reforma për të adresuar këto sfida. Transparenca në procedurat gjyqësore luan një rol vendimtar në besimin e publikut dhe llogaridhënien në sistemin ligjor gjithashtu. Finlanda, për shembull, zbatoi Aktin për Publikimin e Procedurave Gjyqësore në 2007, i cili siguron që procedurat gjyqësore dhe dokumentet e gjykimit të jenë të hapura për publikun, përveç në rrethana të caktuara. Ky ligj përfshin dispozita për mbrojtjen e informacionit të ndjeshëm, si çështjet që kanë të bëjnë me shëndetin ose sigurinë personale, ndërkohë që promovon hapjen. Në mënyrë të ngjashme, projektet ndërkombëtare si iniciativa EUKOJUST në Kosovë fokusohen në rritjen e transparencës dhe harmonizimin e kornizave ligjore.
Teknologjia po luan gjithashtu një rol të madh në bërjen e drejtësisë më të qasshme. Zgjidhja e mosmarrëveshjeve në internet (ODR) është një shembull se si platformat dixhitale u mundësojnë njerëzve në zona të largëta ose të varfra të zgjidhin mosmarrëveshjet ligjore pa shkuar në gjykatë. Kjo metodë ul kostot dhe thjeshton procesin, duke përfituar komunitetet e margjinalizuara. Për më tepër, edukimi ligjor dhe ndërgjegjësimi i publikut janë çelësi për tejkalimin e këtyre barrierave. Duke informuar individët për të drejtat e tyre, programet publike të edukimit ligjor i ndihmojnë njerëzit të angazhohen me sistemin ligjor dhe të mbrojnë të drejtat e tyre në mënyrë efektive.
Si përmbledhje, edhe pse shumë njerëz ende e konsiderojnë qasjen në drejtësi si një qëllim jorealist, rëndësia e saj në mbrojtjen e barazisë dhe drejtësisë nuk mund të mohohet. Barrierat ligjore, gjeografike dhe financiare janë të rëndësishme, por të menaxhueshme. Një sistem gjyqësor më gjithëpërfshirës, ku të gjithë mund të ushtrojnë të drejtat e tyre, është i mundur në të ardhmen për shkak të përmirësimeve të vazhdueshme në edukimin ligjor, teknologjinë dhe transparencën.