Ese: Avancimi i Qasjes në Drejtësi: Rëndësia dhe Sfidat – Aurora Zekaj

Kjo ese është shkruar në kuadër të garës ‘’Qasja në Drejtësi: Rëndësia dhe Sfidat’’, si pjesë e projektit “Ngritja e vetëdijes dhe besimit të qytetarëve në institucionet e sistemit të drejtësisë”, në partneritet me Qendra për Studime te Avancuara – FIT, mbështetur nga Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë.

Nga: Aurora Zekaj

Drejtësia është më shumë se thjesht një koncept në librat juridikë. Është rrahja e zemrës së një shoqërie që dëshiron t’i trajtojë të gjithë me respekt dhe drejtësi. Imagjinoni një botë ku çdo person, pavarësisht prejardhjes, gjuhës apo pasurisë, mendon se zëri i tij ka rëndësi. Për disa, kjo mund të duket si një ëndërr e pamundur, por për Kosovën, është një qëllim për të cilin ia vlen të përpiqesh.

Formimi i një shoqërie do të thotë shumë më tepër sesa miratimi i legjislacionit; përkundrazi, kjo do të thotë se pavarësisht nga situata e jetës, njeriu duhet të jetë në gjendje të qaset në drejtësi kur është e nevojshme. Një gjyqësor transparent dhe efikas është baza për ndërtimin e besimit te njerëzit. Por çfarë ndodh kur njerëzit e humbin atë besim? Çfarë ndodh kur një person që përballet me një padrejtësi nuk di ku të drejtohet, ose, më keq akoma, di por nuk mund të përballojë rrugën për të kërkuar drejtësi për shkak të pengesave financiare apo gjeografike?

Në Kosovë, lufta për qasje në drejtësi është një realitet i përditshëm për shumë njerëz. Merrni, për shembull, një nënë beqare në një fshat rural që përpiqet të rrisë fëmijët e saj, të mbrojë shtëpinë e saj dhe të mbajë familjen e saj të sigurt. Për të, drejtësia nuk është ndonjë ideal abstrakt; ka të bëjë me sigurimin e një të ardhmeje për fëmijët e saj. Ajo dëshiron të jetë në gjendje të mbrojë të drejtat e saj, por sistemi është kundër saj.

Ajo ka detyrën e vështirë të kalojë një sistem gjyqësor tashmë të mbingarkuar me lëndë dhe procesi mund të zgjasë me muaj apo edhe vite. Kostoja e punësimit të një avokati është shpesh shumë e lartë për të, dhe madje edhe kur ndihma është e disponueshme, procesi është aq i ndërlikuar dhe i frikshëm sa ajo mund të heqë dorë para se të fillojë. Për t’i bërë gjërat më keq, shumë njerëz, si nëna vetushqyese në këtë rast, nuk dinë se ku të drejtohen për ndihmë ose pengohen nga problemet me gjuhën ligjore dhe madje dhe vendndodhjen.

Kjo ngërthen një çështje më të gjerë: qasja në drejtësi nuk ka të bëjë vetëm me të kuptuarit e ligjit, por përkundrazi po i jep personit mjete dhe burime për të lundruar rreth një sistemi që duket i ndërtuar për t’i mbajtur ata jashtë.

Edhe me shumë sfida, ka njëfarë shprese. Vitet e fundit, disa nga barrierat që i pengojnë njerëzit të marrin drejtësi janë hequr. U iniciuan programe të ndihmës juridike, duke u mundësuar atyre që kanë nevojë të marrin këshilla ligjore dhe përfaqësim, pavarësisht nga mundësia e tyre për të paguar. Iniciativa të tilla mund të jenë shpëtimtare për ata që përndryshe nuk do të përballonin një avokat.

Për sa kohë që mund të jetë rruga përpara, ajo nuk është pa shpresë. Çdo hap drejt qasjes në drejtësi do të thotë një hap drejt një shoqërie më të barabartë. Që ky rrugëtim të ketë sukses, të gjithë ne – qytetarë, politikëbërës dhe organizata – duhet të bashkohemi për ta bërë drejtësinë realitet për të gjithë.

Ajo që me të vërtetë duhet të fillojmë të bëjmë progres është zhvillimi i partneriteteve ndërmjet sektorit publik, institucioneve private dhe shoqërisë civile. Kjo kërkon investim në arsim – jo vetëm në avokatë dhe gjyqtarë, por edhe në qytetarë mesatarë – në mënyrë që ata të kuptojnë të drejtat e tyre dhe si t’i mbrojnë ato. Po aq i rëndësishëm do të jetë përdorimi i vazhdueshëm i teknologjisë për ta bërë këtë proces sa më të thjeshtuar dhe të qasshëm në një mënyrë transparente, në mënyrë që njerëzit të mund të marrin ndihmë më lehtë.

Ëndrra për një shoqëri të drejtë nuk është e paarritshme. Kosova ka mundësinë të udhëheqë me shembull, duke treguar se pavarësisht nga madhësia e një vendi, një përkushtim i thjeshtë, por i fortë për drejtësi dhe barazi mund të transformojë vërtet jetën e qytetaëve të saj. Duke punuar së bashku, ne mund të ndërtojmë një të ardhme ku çdo person, pavarësisht nga prejardhja, gjuha apo pasuria e tij, të ketë mundësinë për të qasur drejtësinë që meriton. Kreativiteti është një nga hapat kryesorë drejt drejtësisë për të gjithë. Nuk mjafton vetëm të punosh brenda sistemit tradicional. Duhet të mendojmë jashtë kutisë për zgjidhje të ndryshme që do ta bëjnë drejtësinë më të qasshme.

Po sikur qendrat e lëvizshme të ndihmës juridike të krijoheshin për të shkuar në zonat rurale për të vënë në dispozicion ndihmën juridike për ata që nuk mund të shkojnë në sallën e gjyqit? Kjo do të ishte një mënyrë e thjeshtë për të kapërcyer hendekun për ata që jetojnë në zona të largëta. Ose, po sikur të kishte aplikacione celulare të krijuara për t’u dhënë qytetarëve këshilla ligjore të kuptueshme lehtë në gjuhët e tyre? Mjete të tilla mund t’i fuqizojnë njerëzit të kuptojnë të drejtat e tyre dhe t’i ndihmojnë ata të lundrojnë me besim në sistemin ligjor.

Historitë personale kanë gjithashtu fuqinë për të frymëzuar ndryshim. Shpesh, kur njerëzit janë të ekspozuar ndaj betejave të të tjerëve, mbi të gjitha kur historitë përfshijnë një përpjekje për të kapërcyer barrierat drejt qasjes në drejtësi, kjo i motivon ata të veprojnë. Një i ri që tregon se si ndihma juridike falas ia ndryshoi jetën, ose një nënë që përshkruan betejën e saj për të drejtat e saj dhe, në të vërtetë, fitoren mbi to, nxit shpresën te të tjerët ndërsa e shtyn sistemin të përmirësohet. Këto tregime tregojnë se drejtësia nuk është thjesht një grup rregullash – është një gjë e gjallë, frymëmarrëse që mund të transformojë jetët.

Arritja e një sistemi drejtësie të qasshëm nuk është një detyrë e lehtë, por as e pamundur. Për ta arritur këtë, Kosova duhet të fokusohet në më shumë se vetëm reforma ligjore; ajo ka nevojë për një ndryshim kulturor në të cilin drejtësia do të perceptohej si një e drejtë themelore e njeriut, sesa një privilegj për pak njerëz.